Kinderen en jongeren met TOS hebben vaker sociale en emotionele problemen dan kinderen zonder TOS. Dat is niet verwonderlijk, want taal is erg belangrijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. Je hebt taal nodig in contact met anderen. Bijvoorbeeld om je gedachten en gevoelens onder woorden te brengen of wensen en gevoelens van anderen te begrijpen. Taalproblemen kunnen daarom veel invloed hebben op je eigen emoties en de relaties met anderen.
De rol van taal in de sociaal-emotionele ontwikkeling
Taal en communicatie zijn belangrijk voor het aangaan van relaties. Je hebt taal nodig om anderen te begrijpen. En om te praten over wat je denkt, vindt of voelt. Taal speelt een sleutelrol in sociale interacties. Vooral het afstemmen van je taalgebruik op de ander, ook wel pragmatiek of sociale communicatie genoemd, blijkt belangrijk voor het vormen van vriendschappen.
Jonge kinderen worden zich steeds meer bewust van hun eigen emoties en de oorzaak daarvan. Ook leren ze hun emoties te reguleren en op een goede manier te uiten. Daar heb je vaak taal voor nodig. Kinderen leren ook andermans emoties herkennen en begrijpen. Daarvoor moeten ze inzien dat anderen iets anders kunnen voelen of denken dan zij zelf, ook wel Theory of Mind genoemd. Kijk op de pagina Neurocognitieve ontwikkeling voor meer informatie.
Spelen is belangrijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling. Kijk ook eens bij de pagina Overige ontwikkeling, bijvoorbeeld voor tips om de spelontwikkeling te stimuleren.
De sociaal-emotionele ontwikkeling bij TOS
Sociale ontwikkeling
Kinderen en jongeren met TOS hebben meer kans op sociale problemen en kunnen minder goed vriendschappen aangaan en onderhouden. Want hoe maak je contact als je weinig woorden hebt? Hoe doe je mee aan een gesprek als je niet zo snel begrijpt waar de anderen het over hebben? Hoe voer je een gesprek als je steeds zoekt naar woorden of niet goed kan overbrengen wat je bedoelt? Taalproblemen belemmeren kinderen zowel live als online in contact. Kinderen en jongeren met TOS zijn daarom kwetsbaarder voor (online) pesten.
Kinderen en jongeren met TOS kunnen het ook moeilijk vinden hun taalgebruik af te stemmen op de ander. Ze houden bijvoorbeeld geen rekening met de voorkennis van de ander, of hebben moeite met een natuurlijke beurtwisseling in een gesprek. Ook kunnen ze moeite hebben met figuurlijk taalgebruik of het logisch opbouwen van een verhaal. Hierdoor kunnen misverstanden ontstaan in de communicatie. Sociale communicatie is een belangrijke voorspeller van het (latere) welbevinden.
Soms gaan kinderen en jongeren met TOS de communicatie uit de weg, waardoor er minder geoefend kan worden en de achterstand in de sociale ontwikkeling nog groter kan worden.
Tip:
Doe voor hoe je iets kunt zeggen. Bijvoorbeeld: “Misschien kan je vragen: mag ik meedoen?”
Tip:
Bij ruzie of miscommunicatie kan het uittekenen of naspelen van een situatie helpen.
Er bestaan veel methoden om de sociale vaardigheden te trainen. Een bekend voorbeeld is de ‘Kanjertraining’. Kinderen leren in sociale vaardigheidstrainingen om voor zichzelf op te komen, interesse te tonen in de ander of controle te krijgen over hun emoties. Soms gebruiken scholen deze methode in de klas tegen pesten. Maar kinderen kunnen via de huisarts ook een verwijzing voor een training buiten schooltijd krijgen. De databank effectieve jeugdinterventies van het NJI geeft een overzicht welke methoden er zijn en hoe goed ze zijn onderbouwd.
Emotionele ontwikkeling
Kinderen en jongeren met TOS hebben ook meer kans op emotionele problemen. Ze kunnen hun eigen gedachten, wensen en gevoelens minder goed verwoorden. Daardoor ervaren ze vaak meer frustratie en voelen ze zich minder begrepen. Daarnaast hebben kinderen en jongeren met TOS soms meer moeite om emoties bij anderen te herkennen en benoemen. Dit kan zorgen voor onbegrip of conflicten.
Tip:
Benoem wat er volgens jou in een kind omgaat. “Ik zie aan je gezicht dat je verdrietig bent” of “Kijk eens naar je handen, je vuisten zijn gebald: ik denk dat je boos bent.”
Tip:
Benoem vaker hardop wat je zelf voelt of denkt. En vraag het kind of de jongere om dit ook te doen.
Sociaal-emotionele problemen
De sociale en emotionele ontwikkeling gaan hand in hand. Als je sociaal minder aansluiting hebt, voel je je vaak ook minder zeker of blij. En als je somber bent, zoek je minder snel contact met anderen. De sociale en emotionele problemen van kinderen en jongeren met TOS kunnen zich uiten in het gedrag. Veel kinderen met TOS laten internaliserend gedrag zien. Zij worden bijvoorbeeld stil, trekken zich terug uit de interactie of worden somber. Soms zijn de gedragsproblemen bij TOS externaliserend: kinderen of jongeren worden sneller boos of opstandig.
Oudere kinderen en jongeren met TOS hebben vaker een laag zelfvertrouwen en kunnen psychosociale klachten ontwikkelen. Met name (sociale) angst en depressieve gevoelens komen voor. Meer informatie over psychosociale problemen staat op de pagina TOS en andere stoornissen. Hier vind je ook meer informatie over de overlap tussen TOS en andere ontwikkelingsproblemen.
Speciaal voor kinderen en jongeren met TOS zijn er verschillende behandelprogramma’s in de derdelijnszorg (ZG-zorg) om sociaal en communicatief redzaam te worden. Ze leren hier ook beter omgaan met emoties van zichzelf en anderen. Ook kan de focus meer liggen op het verminderen van hun gedragsproblemen. Kijk op Routes Zorg voor meer informatie.
Tip:
Bespreek ook complexe emoties in de context van een gebeurtenis of verhaal (bijvoorbeeld jaloers of opgelucht).
Tip:
Zet visuele ondersteuning in om gedachten, wensen of gevoelens te helpen herkennen of verwoorden. Kijk bijvoorbeeld eens naar de Gevoelensposter.
Identiteits-ontwikkeling (wie ben ik?)
Kinderen en jongeren ontdekken wie ze zijn in het contact met anderen. Bij jonge kinderen gebeurt dit vooral in het contact met ouders. Als kinderen ouder worden, wordt het contact met leeftijdsgenoten steeds belangrijker.
Ouders en professionals kunnen kinderen en jongeren met TOS ondersteunen om zichzelf beter te leren begrijpen. Bijvoorbeeld door samen te kijken naar de vragen: Wie ben ik? Wat is TOS voor mij? Wat zijn de gevolgen van TOS voor mij? Dit soort begeleiding heet ook wel psycho-educatie.
De mappen van Spraaktaal Kids kunnen kinderen en jongeren met TOS helpen om zelfinzicht te krijgen (4-14 jaar). Er is ook een gereedschapskist ‘Teken je TOS’, waarmee professionals kinderen of jongeren kunnen begeleiden.
Het kan kinderen en jongeren met TOS ook helpen als ze kunnen praten met leeftijdgenoten die ook TOS hebben. Neem daarvoor contact op met Samen TrOtS (7-30 jaar) of SpraakSaam (12-30 jaar). De oudervereniging FOSS organiseert ook activiteiten waar ouders en kinderen met TOS elkaar kunnen ontmoeten en hun ervaringen kunnen delen. Heeft een jongere behoefte aan meer contact met leeftijdgenoten? Op de website Join Us kunnen jongeren (12-30 jaar) elkaar online of in het echt ontmoeten.
Meer lezen?
In de brochure van het project EmoTOS staat meer over de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen met TOS.
In de projecten Taal in Zicht en TOS-profiel in de Tijd wordt de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen met TOS in Nederland over de tijd in kaart gebracht.
Wil je de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen met TOS in kaart brengen? Kijk dan eens op emotieweb.nl.
Kentalis maakte een Handreiking SEOCC voor TOS. De handreiking gaat over de sociaal-emotionele ontwikkeling, communicatieve redzaamheid en cognitieve functies van leerlingen met TOS.
Het literatuuronderzoek Opgroeien met TOS (2023) is een samenvatting van onderzoek naar opleiding en werk, wonen en zelfstandigheid en gedrag en relaties van jongeren en jongvolwassenen met TOS. Jongeren met TOS werkten mee aan deze poster over TOS en zelfstandigheid.
Bronnen
St Clair, M., Pickles, A., Durkin, K., Conti-Ramsden, G. (2011). A longitudinal study of behavioral, emotional and social difficulties in individuals with a history of Specific Language Impairment (SLI). J. Commun. Disord., 44, 186–199.
Conti-Ramsden, G., Mok, P., Durkin, K., Pickles, A., Toseeb, U., Botting, N. (2019). Do emotional difficulties and peer problems occur together from childhood to adolescence? The case of children with a history of developmental language disorder (DLD). Eur. Child Adolesc. Psychiatry 2019, 28, 993–1004
Blaskova, L. J., & Gibson, J. L. (2021). Reviewing the link between language abilities and peer relations in children with developmental language disorder: The importance of children’s own perspectives. Autism & Developmental Language Impairments, 6. https://doi.org/10.1177/23969415211021515
Goh, S.K.Y., Griffiths, S., Norbury, C.F. and the SCALES Team (2021). Sources of Variability in the Prospective Relation of Language to Social, Emotional, and Behavior Problem Symptoms: Implications for Developmental Language Disorder. Journal of Anormal Psychology, 130, 6, 6-76-689. https://doi.org/10.1037/abn0000691
van den Bedem, N.P., Dockrell, J.E., van Alphen, P.M., de rooij, M., Samson, A.C., Harjunen, E.L. & Rieffe, C. (2018) Depressive symptoms and emotion regulation strategies in children with and without developmental language disorder: a longitudinal study. International journal of language & communication disorders, 53, 6, 1110-1123
Isarin, J., Smit, L., Hermans, D., Smit, I., Van der Wal, M., Wagenaar, I. E., Wortmann, A., & Algra- van der Molen, L. (2022). Handreiking SEOCC voor TOS – Een visie op de ondersteuning van de sociaal-emotionele ontwikkeling, de communicatieve redzaamheid en de cognitieve functies van leerlingen met TOS. Utrecht: Kentalis Onderwijs.